Prewencja nowotworów poprzez szczepienie
Niektóre typy nowotworów są powiązane z przebytym wcześniej zakażeniem. Mikroorganizmy (wirusy, bakterie, pasożyty) powodują do 15-25 proc. wszystkich przypadków zachorowań na nowotwory (najwięcej w krajach rozwijających się). Istnieją szczepionki, które skutecznie zapobiegają części groźnych wirusowych zakażeń.
Wirus brodawczaka ludzkiego - HPV
Rak szyjki macicy jest powodowany przez przewlekłą infekcję wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV). Niemal każdy, kto prowadzi życie seksualne był w jakimś momencie życia jego nosicielem. Opisano ponad 150 typów wirusów HPV, w większości są one nieszkodliwe, ale kilkanaście z nich może wywołać nowotwór. W Europie sprawcami 70 proc. przypadków raka szyjki macicy są dwa typy wirusa HPV: 16 i 18. Do zakażenia dochodzi podczas kontaktu seksualnego, ale nie tylko. Wirus znajduje się na palcach, dłoniach w okolicy ust. Prezerwatywa znacznie obniża ryzyko zakażenia, ale nie zabezpiecza przed nim całkowicie.
Ryzyko infekcji wirusem HPV jest wyższe u osób mających wielu partnerów lub tych, którzy we wczesnym wieku zaczęli współżycie seksualne. Infekcja może trwać od 4 do 20 miesięcy, nie ma skutecznej metody leczenia tej infekcji. Przebiega bez żadnych objawów. Jednak w przypadku niektórych osób (niewielki odsetek zakażonych) organizm nie potrafi zwalczyć HPV i dochodzi do przewlekłej infekcji. Jeśli jest ona powodowana przez najbardziej agresywne typy wirusa, może rozwinąć się rak szyjki macicy. Najczęściej nowotwór ten jest diagnozowany u kobiet po 40. roku życia. Skutkiem zakażenia tym wirusem może być także rak odbytu, pochwy, sromu, języka, gardła i szyi, u mężczyzn penisa. Łagodniejsze typy wirusa HPV - 6 i 11 - wywołują kłykciny kończyste, czyli brodawki na narządach płciowych. Nie są to zmiany złośliwe, ale sprawiają wiele przykrych dolegliwości. Prawdopodobieństwo, że infekcja wirusem HPV przerodzi się w proces nowotworowy zwiększa palenie papierosów, osłabienie układu odpornościowego oraz inne choroby przenoszone drogą płciową, na przykład opryszczka płciowa i stany zapalne powodowane przez bakterię Chlamydia trachomatis.
Szczepionka chroniąca przed rakiem nie dopuszcza do infekcji w podobny sposób, jak jej odpowiedniki zapobiegające innym chorobom zakaźnym. Do wyboru są dwa rodzaje szczepionek biwalentna – zawierająca antygeny wirusów HPV 16 i 18 (najbardziej kancerogennych i najbardziej rozpowszechnionych) oraz tetrawalentna – chroniąca dodatkowo przed infekcją wirusami HPV typu 6 i 11, które odpowiadają za 90 proc. kłykcin narządów płciowych mężczyzn i kobiet, ale nie wywołują nowotworów. Szczepienia dla dziewczynek, a ostatnio także dla chłopców z powodu ryzyka rozwoju brodawek, zalecane są między 9 a 26 rokiem życia. Nie działają u osób, które już rozpoczęły życie seksualne, ponieważ nie zwalczają wirusów już obecnych w organizmie.
Nie ma pewności, jak długo trwa ich ochronne działanie, gdyż szczepionki są dostępne zbyt krótko. Z zebranych do tej pory danych wynika, że są skuteczne przez co najmniej osiem lat. Wirusy HPV bardzo różnią się zakaźnością i zjadliwością, toteż niewykluczone, że do pełnego zabezpieczenia potrzebna będzie dawka przypominająca szczepionki po kilku, kilkunastu latach od pierwszego szczepienia.
Wirus zapalenia wątroby typu B - HBV
W Europie przyczyną ponad 2/3 przypadków nowych zachorowań na pierwotnego raka wątroby jest przewlekłe zakażenie wirusami zapalenia wątroby typu B (HBV) lub typu C (HCV).
Spośród tych, którzy stali się nosicielami wirusa, ryzyko rozwoju nowotworu sięga nawet 25 proc. Drogi infekcji są podobne jak w przypadku wirusa HIV, gdyż HBV rozprzestrzenia się przez kontakt z krwią zarażonej osoby, występuje w nasieniu i wydzielinie pochwy, może być przeniesiony z matki na dziecko podczas porodu, przez zakażone igły, żyletki, a nawet szczoteczki do zębów.
W Polsce liczbę nosicieli szacuje się na 2-7 proc. populacji, czyli stosunkowo dużo. W jednej trzeciej przypadków nie można ustalić źródła infekcji. HBV jest wyjątkowo podstępnym przeciwnikiem, 50-100 razy bardziej zakaźnym niż wirus HIV i w przeciwieństwie do niego potrafiącym przetrwać poza organizmem przez co najmniej tydzień.
Szczepienie przeciwko wirusowi zapalenia wątroby typu B weszło do kanonu programów szczepień profilaktycznych w 179 państwach. Według rekomendacji WHO należy szczepić dzieci tak szybko po porodzie, jak to możliwe. Szczepionka niemal całkowicie zabezpiecza przed zachorowaniem i - co nie mniej ważne - przed nosicielstwem wirusa. W przypadku dzieci jest ono wyjątkowo wysokie, wynosi 80-90 proc. u niemowląt i ok. 30 proc. w pierwszych pięciu latach życia. Wśród dorosłych odsetek osób będących nosicielami HBV zwykle nie przekracza 6 proc.
Pełne uodpornienie na infekcję wirusem HBV wymaga podania trzech dawek szczepionki. Nabyta w ten sposób odporność jest długotrwała, jednak nie wszyscy szczepieni ją uzyskują. Do nowych zakażeń często dochodzi podczas podróży do rejonów, w których panuje duże ryzyko infekcji HBV. Szczepienia nie są alternatywą dla przestrzegania procedur bezpiecznego kontaktu z krwią, płynami ustrojowymi i sterylizacji narzędzi medycznych. Należy unikać stosowania igieł wielokrotnego użytku podczas zabiegów akupunktury lub tatuażu, a także wykonywania zbędnych badań takich jak pobieranie krwi. Nieostrożność wynikająca ze złudnego poczucia bezpieczeństwa może prowadzić do zakażenia także innym typem wirusa zapalenia wątroby HCV, przeciw któremu nie ma szczepionki, ani w pełni skutecznego leczenia.
Jeśli nosiciel wirusa HBV lub HCV pije dużo alkoholu lub pali papierosy zwiększa ryzyko zachorowania na raka wątroby; alkohol w połączeniu z tytoniem 10-krotnie zwiększa prawdopodobieństwo rozwoju raka w porównaniu z osobami nie korzystającymi z tych używek.
Skala infekcji HCV nie jest dobrze znana, gdyż najczęściej schorzenie to przebiega bezobjawowo. Szacuje się, że w Europie 0,5-2 proc. osób jest nosicielami tego wirusa. Spośród zakażonych jedynie co czwarta osoba będzie miała symptomy, ale 60-80 proc. przypadków infekcji rozwinie się w przewlekłe zapalenie, które po około 20 latach może przejść w marskość wątroby (co piąty przypadek wśród nosicieli). Ostatnio w Polsce wzrasta liczba zachorowań na marskość wątroby i raka wątroby związanego z infekcją HCV. Marskość bardzo mocno zwiększa ryzyko rozwoju raka wątrobowokomórkowego.
W Polsce prowadzi się szczepienia noworodków, młodzieży w wieku 14 lat, osób należących do grup ryzyka, osób z bliskiego otoczenia chorych zakażonych HBV. Ostatnio szczepi się także pacjentów z przewlekłą chorobą wątroby spowodowaną przez infekcję HCV. Istnieją dowody, że szczepienie przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B może sprawić, że organizm skutecznie wyeliminuje wirusa HCV.
