Czym są nowotwory genetyczne?
W większości przypadków nowotwór rozpoznaje się jako zachorowanie sporadyczne. Oznacza to, że chory na raka nie posiada bliskich krewnych, u których wykryto tę chorobę, a zachorowanie pojawiło się jako skutek nagromadzenia w komórce w ciągu życia uszkodzeń kodu genetycznego, czego następstwem jest niekontrolowana proliferacja komórek.
Zdarza się, że w danej rodzinie dwie lub więcej osób zachoruje na taki sam nowotwór. Przyczyną takiej sytuacji mogą być wspólne czynniki ryzyka, np. palenie tytoniu, niewłaściwa dieta.
Jednak w około 5-10% przypadków zachorowań na nowotwór stwierdza się dziedzicznie uwarunkowaną predyspozycję. Wówczas rozwój nowotworu zależy przede wszystkim od nieprawidłowej informacji zapisanej w kodzie genetycznym, przekazywanej z pokolenia na pokolenie poprzez zmutowany gen. Jednak zwykle sama predyspozycja nie wystarczy, by wystąpiło zachorowanie na raka. Nowotwór rozwija się jako wypadkowa uwarunkowań dziedzicznych i czynników środowiskowych.
Geny są to fragmenty informacji zapisanej w nici DNA (kwasu dezoksyrybonukleinowego). Kodowane przez geny białka determinują budowę i funkcje każdej komórki naszego organizmu, wzajemne interakcje komórek oraz możliwości reakcji obronnej w sytuacji zagrożenia. Do zachowania prawidłowych funkcji organizmu jest konieczne zachowanie nienaruszonego zapisu informacji w obrębie genu.
Mutacją nazywamy zmianę w obrębie genu, której skutkiem jest powstanie nieprawidłowego białka. Mutacje można podzielić na:
- somatyczne – występują w części komórek ciała, zostały nabyte w ciągu życia, zwykle nie stwierdza się tych mutacji w komórkach rozrodczych organizmu,
- dziedziczne (germinalne) – obecne we wszystkich komórkach ciała, w tym w komórkach rozrodczych, są przekazywane z pokolenia na pokolenie.
Dziedziczne uwarunkowania zachorowań na raka należy podejrzewać przede wszystkim wówczas, gdy:
- chorobę wykryto w bardzo młodym wieku,
- taki sam typ nowotworu pojawił się u kilku blisko spokrewnionych osób,
- rak wystąpił obustronnie w narządach parzystych (np. obustronny rak piersi, obustronny rak nerki),
- pojawiały się zachorowania synchroniczne (np. w tym samym czasie w jelicie grubym stwierdzono dwa niezależne ogniska raka jelita grubego) lub metachroniczne (np. ta sama osoba zachorowała na raka błony śluzowej trzonu macicy, a następnie na raka jelita grubego),
- stwierdzono szczególne cechy zachorowania (np. rak piersi u mężczyzny, rak jelita grubego współistniejący z mnogimi polipami jelita grubego, nowotwory związane z nerwiakowłókniakowatością).
Do tej pory opisano kilkaset zespołów związanych z występowaniem raka na tle dziedzicznej predyspozycji, a dla znacznej części z nich znaleziono geny, których mutacje stanowią główny czynnik sprawczy zachorowań na raka.
Rozpoznanie zespołu dziedzicznie uwarunkowanej predyspozycji do zachorowania na nowotwór opiera się na ocenie klinicznej zachorowania, analizie rodowodu i badaniach molekularnych. Podstawowe znaczenie ma staranna ocena wywiadów rodzinnych. W analizie rodowodu uwzględnia się dane dotyczące krewnych przynajmniej pierwszego i drugiego stopnia. Do krewnych pierwszego stopnia zalicza się rodziców, rodzeństwo i dzieci. Krewnymi drugiego stopnia są babcie i dziadkowie, rodzeństwo rodziców oraz wnuki. Układ zachorowań w rodzinie pozwala na wstępne wysunięcie rozpoznania i umożliwia ocenę sposobu dziedziczenia predyspozycji. Rozpoznanie zespołu dziedzicznie uwarunkowanej predyspozycji do zachorowania na nowotwory złośliwe jest pewne w sytuacji potwierdzenia nosicielstwa mutacji w znanym genie predyspozycji.
Badania genetyczne, zwłaszcza u osoby dotychczas zdrowej, powinna poprzedzić konsultacja lekarska mająca na celu przedstawienie pacjentowi potencjalnych następstw diagnostyki.
Wykrycie nosicielstwa mutacji w genie predyspozycji do zachorowania na nowotwór w większości przypadków pozwala zaoferować odpowiedni, zindywidualizowany, jakby „skrojony na miarę” zestaw badań, których celem jest wcześniejsze wykrycie raka, najlepiej w stadium zmiany przednowotworowej. Niekiedy możliwe jest zastosowanie farmakologicznych lub chirurgicznych profilaktycznych sposobów leczenia.
Wiadomo jednak, że stwierdzenie nosicielstwa mutacji w silnym genie predyspozycji do zachorowania na ciężkie choroby może zwiększyć ryzyko ujawnienia się zaburzeń lękowych lub depresyjnych, a także utrudnić pacjentowi dostęp do niektórych form ubezpieczenia czy być powodem zaburzenia relacji rodzinnych. Bez odpowiedniego poradnictwa sytuacja, w której nie stwierdzono mutacji w jednym z genów predyspozycji u osoby zdrowej z obciążonymi wywiadami rodzinnymi w kierunku raka, może być przez pacjenta mylnie interpretowana jako wykluczenie podwyższonego ryzyka zachorowania na nowotwór.
Tymczasem taki wniosek jest uprawniony tylko wówczas, gdy w danej rodzinie została określona mutacja markerowa, a u pacjenta nie wykryto takiej zmiany.
Mutacją markerową dla danej rodziny nazywamy taką zmianę w genie, która została zweryfikowana jako przyczyna zachorowań na nowotwory w rodzinie.
W każdym przypadku badań nosicielstwa mutacji w genie predyspozycji do zachorowania należy zapewnić ochronę danych osobowych pacjenta. Osoby z grupy najwyższego ryzyka powinny zostać skierowane do odpowiedniego programu opieki.
Programy opieki dotyczą przede wszystkim osób z rodzinnym wywiadem nowotworów piersi oraz przewodu pokarmowego (głównie jelita grubego.
