Typy morfologiczne
Nowotwory narządów głowy i szyi z punktu widzenia budowy tkanki są grupą względnie jednolitą. Zdecydowaną większość, bo ponad 90% wszystkich przypadków, stanowią raki płaskonabłonkowe o różnym stopniu zróżnicowania, wywodzące się z nabłonka błon śluzowych. Występują one zwykle u osób w wieku średnim lub podeszłym.
Zmiany w genach regulujących procesy życiowe komórki powodują, że komórki nowotworowe nabierają szczególnych cech. Zmiany te warunkują ciągły postęp choroby i wytwarzanie oporności na leczenie. Przykładowo w genach zapisana jest informacja, której błędne odczytanie powoduje nadmierne powstawanie substancji pobudzających wzrost różnych tkanek i mnożenie się ich receptorów (czyli punktów uchwytu substancji przekazujących sygnały informacyjne regulujące różne procesy życiowe komórki). Mogą także ulec uszkodzeniu geny regulujące proces zaprogramowanej naturalnej śmierci komórek, co unieśmiertelnia komórkę nowotworu. Typowe raki płaskonabłonkowe narządów głowy i szyi cechuje wzrost miejscowy, częste przerzuty do pobliskich węzłów chłonnych i względnie rzadkie przerzuty odległe. Są one umiarkowanie wrażliwe na napromienianie i chemioterapię.
W ostatnich latach wykazano, że pewną grupę raków płaskonabłonkowych o odmiennym przebiegu, głównie lokalizujących się w zakresie ustnej części gardła, cechuje związek przyczynowo-skutkowy z zakażeniem wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV). Raki tego typu, często występujące w młodszych grupach wiekowych, cechuje inny zbiór zaburzeń genowych, zazwyczaj bardziej nietypowe komórki, wczesne przerzuty do węzłów chłonnych szyi, ale także wyższa podatność na napromienianie i chemioterapię oraz ogólnie lepsze rokowanie.
Kolejną specyficzną grupę nowotworów narządów głowy i szyi stanowi rak typu nosogardłowego. Nie mają one związku przyczynowego z czynnikami ryzyka charakterystycznymi dla typowych raków płaskonabłonkowych, a występują często u osób w młodszym wieku. Pod względem budowy tkankowej wyróżnia się raki rogowaciejące (zbliżone do typowych raków płaskonabłonkowych narządów głowy i szyi), raki nierogowaciejące oraz raki niezróżnicowane. Szczególnie dwie ostatnie podgrupy raków nosogardłowych cechuje szybki wzrost miejscowy, bardzo wczesne przerzuty do regionalnych węzłów chłonnych i częste przerzuty odległe. W części przypadków stwierdzany jest związek z zakażeniem wirusem Epsteina-Barr, co jest charakterystyczne dla obszarów lokalnego występowania tego nowotworu (kraje Azji Południowo-Wschodniej). Wrażliwość na radioterapię i chemioterapię w porównaniu z typowymi rakami płaskonabłonkowymi jest wyraźnie wyższa.
Kolejnymi nowotworami nabłonkowymi występującymi w zakresie narządów głowy i szyi są raki gruczołowe. Powstają one z nabłonka gruczołowego przewodów dużych i małych gruczołów ślinowych. Ogólnie, cechuje je wzrost miejscowy, rzadkie występowanie przerzutów do regionalnych węzłów chłonnych, natomiast w niektórych podtypach tkankowych stosunkowo często pojawiają się przerzuty odległe. Raki gruczołowe narządów głowy i szyi są mało wrażliwe na napromienianie i chemioterapię.
Do rzadko występujących nowotworów nabłonkowych narządów głowy i szyi zaliczają się raki drobnokomórkowe neuroendokrynne (wydzielające takie substancje, jak np. hormony) oraz raki anaplastyczne.
W zakresie narządów głowy i szyi spotykane są także nowotwory pochodzenia nienabłonkowego, specyficzne dla umiejscowienia, takie jak nerwiak węchowy, przyzwojak czy szkliwiak płodowy. Występują też nowotwory nienabłonkowe, niespecyficzne dla tej okolicy, takie jak mięsaki tkanek miękkich i kości oraz chłoniaki, wymagające leczenia typowego dla takiego rozpoznania.
